6: Podstolina - żona Podstolego Anusia - córka Podstolego i Podstoliny Cześnikowa - siostra Podstolego, wdowa Magda - pomocnica kuchenna u Podstolego Nastka - garderobiana Cześnikowej, na służbie u Podstolego Krzewinowa - chłopka Stolnika
MĘSKICH
14: Podstoli Oborski z Leśnowoli Podczaszyc - daleki krewny Podstolego i Cześnikowej, rezydent Starościc - pretendent do ręki Anusi, wydziedziczony przez ojca szlachcic, postępowiec Stolnik Stecki z Sękocina Komisarz Podstolego Ekonom Stolnika Bicz - wędrowny obraźnik, dawniej chłop Woźny Trybunalski Kucharz Podstolego Hilary - stary służący Podstolego, coś w rodzaju lokaja, przez Bicza ironicznie zwany szambelanem Wojtek - na służbie u Podstolego Kuba - na służbie u Podstolego Piotr Krzewina - chłop Stolnika, narzeczony Nastki, syn Krzewinowej Jan Krzewina - chłop Stolnika, syn Krzewinowej, brat Piotra
DZIECIĘCYCH / STATYSTÓW / INNYCH
+ nieokreślona liczba ludzi z czeladzi Podstolego w Akcie II, tłoczą się w drzwiach na dziedziniec + nieokreślona liczba zbrojnych pachołków Stolnika w Akcie III + piesek pokojowy Cześnikowej, próbuje się wślizgnąć do kuchni w Akcie II, Magda go kopie
ILOŚĆ AKTÓW / OBRAZÓW, ILOŚĆ SCEN W AKTACH
Akt I-IV, bez podziału na sceny.
MIEJSCA AKCJI
Rzecz dzieje się w Leśnowoli w początkach lipca 1788 roku. Zmiany scenografii: Akt I - na ganku przed dworem; letnie popołudnie Akt II - w dworskiej kuchni, wejścia z: dziedzińca, sieni dworskiej i stancji Kucharza; godzina 11 rano Akt III - pokój bawialny, wejścia z: sieni, tarasu, pokoju Cześnikowej; późne popołudnie Akt IV - pokój bawialny jw.; wczesny wieczór
ELEMENTY KOSTIUMOWE / REKWIZYTY
Stół, który Podstoli każe przenieść do kuchni, jako znak równości; następnie Kucharz wyprasza u Podstolego zabranie stołu z kuchni, co staje się dla Podstolego dowodem, że wolność nie dla wszystkich jest dobra.
ODNIESIENIA MUZYCZNE / LITERACKIE
Wspominany jest tzw. Kodeks Zamoyskiego (odrzucony przez sejm w 1780 roku Zbiór praw sądowych).
Wiele odniesień, aluzji do Zemsty Aleksandra Fredry. W finale również nawiązanie do XII Księgi Pana Tadeusza Adama Mickiewicza: Kochajmy się.
JĘZYK
OGÓLNIE
Proza.
CECHY SZCZEGÓLNE JĘZYKA
Język staroświecki, ale zrozumiały, sporo powiedzonek (np. „bzdurum badurum” Podstolego). Postaci chłopów i chłopek stylizowane językowo na ludowo. Żywe, barwne i dowcipne dialogi. Cześnikowa w Akcie I i II używa często języka francuskiego. Liczne wtrącenia z łaciny.
KONWENCJA
komediodramat / dramat społeczny / tragifarsa
TEMATYKA
SŁOWA KLUCZE
bat ekonoma / bezwzględność / brak głosu / bunt / chłopi / chłopstwo / feudalizm / lepsza dola / ludzie jak wilcy / nieszczęśliwa miłość / niewolnictwo / pańszczyzna / poddaństwo / podziały społeczne / praca w polu / prawa człowieka / reformy społeczne / równość / Rzeczpospolita / Sarmata / Sejm Czteroletni / stosunki społeczne XVIII w. / szlachcic / szlachta / tyrańska władza dziedzica / ucieczka / uwłaszczenie chłopów / wieś polska / wolność / zgnuśniała arystokracja i ziemiaństwo / złamane życie / zniesienie pańszczyzny
TROPY INTERPRETACYJNE
Pod płaszczykiem lekkiej humoreski, autorka przemyca bardzo ważne społecznie treści dotyczące podziałów społecznych, zgnuśniałej arystokracji i ziemiaństwa. Pokazuje bezwzględność szlachty wobec poddanych.
Konflikty i wątki iście fredrowskie - dwóch sąsiadujących ze sobą szlachciców, konkuruje w województwie, który większy i lepszy pan, tylko w tym dramacie to para służących z dwóch zwaśnionych rodów zakochuje się w sobie i ślub chcą brać, a nie przedstawiciele szlachty. Oczywiście najpierw zgody nie ma, ale za to dowiadujemy się, jakie prawa i nastroje panowały w tej warstwie społecznej. Jesteśmy chwilę przed przewrotem społecznym i zniesieniem pańszczyzny/poddaństwa, rok 1788.
Współczesne niewolnictwo. Rozliczenie uprzywilejowanych sfer rządzących. Kapitalizm, a emigracja. Tania siła robocza, czyli bezczelny wyzysk.
D.G.
Historycznie: rzecz dzieje się 3 miesiące przed rozpoczęciem Sejmu Czteroletniego, a więc 3 lata przed Konstytucją 3 maja, a więc 5 lat przed II rozbiorem, a więc 6 lat przed Insurekcją Kościuszkowską. Czas gorący i gorący klimat potrzeby przemian społecznych. W dramacie wspominany jest i Staszic, i Kołłątaj, i Zamoyski, przywoływane są warszawskie dyskusje o likwidacji lub ograniczeniu pańszczyzny, podawane przykłady zamiany pańszczyzny na czynsz.
„Zemsta” z punktu widzenia murarzy: komediowy, gorący konflikt szlachecki, pokrzykiwania szlachciurów, jaśnie wielmożnych panów, mądro-głupie i głupio-mądre rozważania o tym, jak lepiej urządzić świat, a przede wszystkim Polskę, szukająca męża ponętna wdówka - a do tego autentyczny dramat chłopów, poniżanych, traktowanych przedmiotowo, bitych, dręczonych. Plus: Klara i Wacław (czyli Anusia i Starościc) zajmujący się więcej humanitaryzmem i sprawiedliwością społeczną niż miłością.
Trzy historie miłosne: chłopska (Nastka i Piotr), młodzieńcza (Anusia i Starościc) i tradycyjno-komediowa (Cześnikowa i Stolnik). Pierwsza - zawiązuje konflikt, druga - zawiązuje się w wyniku konfliktu, trzecia - pozornie rozwiązuje konflikt, przy czym uniemożliwia pierwszą. Wszystkie trzy razem - budują dość eklektyczny obraz społeczeństwa, tego, co w nim wolno i komu, a jednocześnie bawią się schematami, odwracając je, obnażając i rozsadzając.
Ciekawe, że rzecz się kończy w pewnym sensie „buntem kobiet”: Cześnikowa manipulacją zdobywa Stolnika, wymusza na Podstolim wypłatę swojej części majątku; Anusia postanawia uciec ze Starościcem, żeby budować lepsze prawo w Warszawie; Nastka wdaje się w szarpaninę z Komisarzem i Ekonomem, zapowiadając, że się nie podda i ucieknie.
Łańcuch przemocy - ci najwyżej poniżają tych średnich, ci z kolei poniżają tych najniżej. Wszyscy chcą wykorzystać, a nie - być wykorzystywani.
Można to powiązać i z emigracją, i z wykorzystywaniem pracowników, i z prawem kobiet do decydowania o sobie, i ze złymi ustawami, i z polskim pieniactwem. Mit Rzeczpospolitej Szlacheckiej - a pod dywanem robaki i trupy. I - nie ma pozytywnego zakończenia.
U.K.
Głównym tematem „Zbiegów” jest typowy dla XVIII wiecznej Polski epizod: chłopska rodzina ucieka spod tyrańskiej władzy dziedzica, aby szukać lepszej doli w innej wsi. Chłopi migrują tu niezbyt daleko, do pobliskiej wsi, nie opuszczają granic państwa. Mimo to temat jest mocno zbieżny z problemami uchodźstwa, zjawiskiem wymuszonej migracji, masowego opuszczania terenów zamieszkania przez ludność, towarzyszącymi wszelkim konfliktom wewnętrznym i zewnętrznym, rewolucjom itp.
Poddańcza praca i wyzysk, niewolnictwo XXI wieku - wiele osób pracujących w Polsce spoza Państw Unii Europejskiej.
Wątek miłości Nastki i Pietrka - „Romeo i Julia“ wsi polskiej. Kanwa licznych seriali i telenoweli.
A.K.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI AKTORSKIE
Postaci iście Fredrowskie.
D.G.
Przede wszystkim autorka miesza konwencje. Postaci męskie szlacheckie: szerokie, w gorącej wodzie kąpane, zaperzone i rozjuszone, komediowe, charakterystyczne, przerysowane wręcz. Postaci żeńskie szlacheckie: ślizgające się po schematach i stereotypach. Postaci chłopskie: jakby naszkicowane reportażowo węglem.
Trzeba uważać z tą komediowością rodem z Fredry, dziś to wymaga jakiegoś komentarza, albo nawiasu. Z drugiej strony - trzeba uważać z dramatem społecznym, żeby nie wyszło z tego pełne słusznego oburzenia moralizatorstwo.
U.K.
Postaci bardzo tendencyjne i niestety jednowymiarowe, czarno - białe.
Nastka i Magda są najciekawsze z postaci kobiecych.
A.K.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI INSCENIZACYJNE
Dramat napisany realistycznie i ciekawie tematycznie, ale wymaga pomysłu scenicznego, bo inaczej może stać się banalną mieszczańską farsą, jakich obecnie jest za dużo, przynajmniej w Warszawie.
D.G.
Spora obsada, a przy tym dużo scen sytuacyjnie dynamicznych.
Aż się prosi o jakieś queerowe zabawy.
Kapitalna scena ze stołem, który ma być niby wyrazem postępowości Podstolego, a tak naprawdę jest jego przewrotnym eksperymentem mającym udowodnić, że chłopi (i baby) się do wolności i równości nie nadają. Trochę jak dowcipkowanie o feministce i wnoszeniu lodówki na siódme piętro. Tym bardziej, że stół się w kuchni dworskiej nie za bardzo chce zmieścić.
U.K.
Wymaga uwspółcześnienia i ciekawego zabiegu inscenizacyjnego.
A.K.
UWAGI DODATKOWE
Bardzo sprawnie napisany dramat, o wiele lepszy i głębszy od Zemsty.
D.G.
Szerokie pole do zabaw teatralnych i metateatralnych, dyskusji z mitami i fantazmatami polskimi oraz rozwalania schematów i paradygmatów.
KUCHARZ ([…] Do kuchni stara się wśliznąć piesek pokojowy pani Cześnikowej. Magda kopie go z pasją.): Co robisz? Nie kop! Nie widzisz? Fifinka. MAGDA: Ale! Pod drzwiami się kręci i w nogi lezie. KUCHARZ: Czego psa poniewierasz? MAGDA: A kogój mam poniewierać? Pan Kucharz majo Kubę, Kuba mnie, a ja? KUCHARZ (surowo): Nie wiesz? Pański pies, dworski. MAGDA (hardo): A ja, nie? KUCHARZ: Stul pysk! Hilarunio idzie. MAGDA (już w drzwiach): Nie powiecie, zem kopła? Ja was prose, mój złociutki, nie mówcie! Ja tylko tak… Cosik na mnie nasło! Moiście kochani!
U.K.
A dla mnie już dzień nie dzień, noc nie noc. Chodzę i świata nie widzę. Wciąż myśleć muszę: on w Sękocinie — a ja tu. Jak ten miesiąc, co słonka spotkać nie może…
A.K.
INFORMACJE PRAKTYCZNE
DATA POWSTANIA
Maj 1951
WYDANIE
Auderska Halina, Zbiegowie. Sztuka w czterech aktach, Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa Czytelnik, Warszawa, 1952
DOSTĘPNOŚĆ
w bibliotekach
PRAPREMIERA
14.06.1952 - Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie, reż. Hugon Moryciński
INNE WAŻNE REALIZACJE
19.07.1952 - Teatr Ateneum w Warszawie, reż. Jerzy Ukleja, scen. Władysław Buśkiewicz; Zofia Barwińska w roli Cześnikowej, Marian Nowicki - Podstoli Oborski, Henryk Barwiński - Hilary, Jerzy Śliwiński - Stolnik Stecki, Helena Dąbrowska - Magda, Joanna Walter - Nastka. 18.11.1953 - Teatr im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku, reż. Tadeusz Kozłowski, scen. Józef Gniatkowski 16.04.1955 - Teatr im. Stefana Żeromskiego, Kielce-Radom, reż. Tadeusz Byrski, scen. Leonard Torwirt
realizacja radiowa: 1954 - Teatr Polskiego Radia, emisja - 14.03.1954, reż Tadeusz Byrski
CIEKAWOSTKI
Zbiegowie zostali przetłumaczeni na język czeski (Praga, 1953, tłum. Helena Teigová)
