Jest to raczej przypowieść. Niestety ma tę „przewagę” nad biblijnymi przypowieściami, że odwołuje się do współczesnej nam rzeczywistości, więc sieje postrach nie tylko dzięki zręcznym metaforom…
Czym jest dobro, a czym zło? Czy świętość jest możliwa? I po co pozwalamy jakimkolwiek ludziom na przydawanie sobie świętości, skoro nie mogą uczynić nic ponad to, co mogą zrobić pozostali.
Dramat obnaża też słabość religii w obliczu bezwzględnego okrucieństwa ludzkiego, w obliczu śmierci, która jest biologicznym następstwem życia, w obliczu ludzkich pomysłów w ogóle. Religia i jej hierarchia jest tylko jednym z nich. Jednym z wielu ludzkich pomysłów.
Kto zatem dowodzi życiem i śmiercią? Bóg? Diabeł? Człowiek?
M.J.
Tak jak w przypadku wszystkich znanych opowieści o obozach zagłady uruchamiają się wciąż te same pytania. Jakie są granice wytrzymałości człowieka? Czym jest strach przed śmiercią i jak go zmierzyć? - strach ciała vs strach duszy. Gdzie w obliczu zagrożenia życia są wartości człowieka i jego moralność? Skąd w ludziach bierze się sadyzm? Jak wygląda relacja ofiary i oprawcy?
E.O.
Dramat ma bardzo jasno określone miejsce akcji i to go mocno umiejscawia w literaturze obozowej. Bohaterowie przeczuwają, że za chwilę zostaną zamordowani. Tekst porusza problem lęku, jaki mamy w sobie - strachu przed śmiercią, przed byciem zamordowanym, przed egzekucją, brakiem litości. Z drugiej strony nosimy w sobie wiarę w cud, ona równorzędnie tkwi w człowieku - taka wiara, że będzie dobrze, że ocalenie jest blisko, że nas nie może dotyczyć tak zupełnie nieprawdopodobnie okrutna historia.
Pytania, jakie można sobie postawić to: Czy historia tak masowego okrucieństwa przechyliła szalę globalnych wartości? Czy ludzkość straciła coś bezpowrotnie? Co, poza życiem, można ludziom odebrać i po co? Dlaczego człowiek jest jedynym gatunkiem, który z taką pasją, namiętnością i konsekwencją morduje innych przedstawicieli swojego gatunku? Co się wtedy właściwie wydarzyło między ludźmi? I co dzieje się w momencie, gdy uświadamiamy sobie, że nasze życie właśnie dobiega końca? Lub co dzieje się z nami, gdy wiemy, że za chwilę to życie komuś odbierzemy?
Dziś możemy powiązać to m.in. z atakami terrorystycznymi: Co dzieje się w głowie terrorysty, co nim kieruje, co czuje i czy w ogóle coś czuje? Co czuły jego ofiary - w samolocie, w biurach World Trade Center, w okolicach Stade de France, barach i restauracjach X i XI dzielnicy, w sali koncertowej Bataclan i, niestety, w wielu innych miejscach?
K.W.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI AKTORSKIE
Role Rebe, Komendanta i Sury są bardzo mocne. Odnalezienie scenicznej prawdy, autentyczności w ich przypadku wymaga sporo aktorskiej pracy.
M.J.
Bardzo mocna scena między Rebe i Komendantem - dialog pełen napięć. Szczególnie wtedy, kiedy chodzi o córkę Rabina - Surę, która ma do wyboru pewną śmierć przy boku ojca lub pracę w kasynie obozowym, gdzie będzie wykorzystywana seksualnie.
E.O.
Postacie są tylko zalążkami ról, ze względu na to, że tekst jest bardzo krótki.
K.W.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI INSCENIZACYJNE
Tekst jest krótki, ale może się sprawdzić jako przypowieść sceniczna lub część większej całości.
M.J.
Dobry materiał na słuchowisko.
E.O.
Tekst bardzo krótki. Raczej jako inspiracja lub baza.
K.W.
UWAGI DODATKOWE
Bardzo intensywny.
M.J.
To bardzo brutalna historia. Może posłużyć jako inspiracja lub część większej opowieści. Choć sama w sobie mieści wiele ważnych treści, może potrzebować jakiegoś nowego kontekstu, żeby nie stała się tylko kolejną okrutną, obozową historią. Dla równowagi polecam, wydaną przez wydawnictwo Czarne, rozmowę z Alicją Gawlikowską-Świerczyńską pt. Czesałam ciepłe króliki - choć to też historia obozowa, to jednak z jakimś balansem, z odwagą, przedziwnym optymizmem.
E.O.
Bardzo interesująca „mikrosytuacja”. Tekst można także potraktować jako historię o samotności.
K.W.
INFORMACJE PRAKTYCZNE
DATA POWSTANIA
1945
WYDANIE
Świrszczyńska Anna, Orfeusz. Dramaty, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa, 2013, ISBN: 978-83-61552-84-0, Święty i diabeł, s. 167-184 Świrszczyńska Anna, Teatr poetycki, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław, 1984, ISBN: 8308011764, Święty i diabeł, s. 103-116
DOSTĘPNOŚĆ
w księgarniach i bibliotekach
PRAPREMIERA
brak informacji
INNE WAŻNE REALIZACJE
brak informacji
CIEKAWOSTKI
Jest to pierwszy utwór dramatyczny napisany przez Świrszczyńską po wojnie. Pierwotnie dramat nosił tytuł W baraku i pod tym tytułem został po raz pierwszy wydrukowany w Odrodzeniu (1945, nr 33). Potem dramat został rozbudowany i przeredagowany przez autorkę. (na podst. Kozyra Maria, Nota edytorska, s. 276-306 w: Świrszczyńska Anna, Orfeusz. Dramaty, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa, 2013, ISBN: 978-83-61552-84-0)
