56: a) 22 postaci głównych (za postaci główne uznane zostały te, które występują aktywnie w minimum 2 scenach) b) 34 postaci pobocznych (za postaci poboczne uznane zostały te, które występują aktywnie maksymalnie w jednej scenie i mają znaczący dla całości tekst) + c) nieokreślona liczba postaci w różnych tłumach, zabierających głos lub nie
KOBIECYCH
7: a) 3 postaci główne: Eléonore Duplay - 25 lat, kochanka Robespierre’a Louise - bardzo młoda żona Dantona Lucile - 22 lata, żona Camille’a b) 4 postaci poboczne: Suzon - ok. 15 lat Madeleine - ok. 30 lat Starsza Dama Gospodyni
MĘSKICH
49: a) 19 postaci głównych: Maxime Robespierre Saint-Just George Danton Westermann Camille Desmoulins Delacroix Philippeaux Collot d’Herbois Billaud-Varenne Barére Carnot Lindet Amar Vadier Hérault Fabre Chabot Herman Fouquier b) 30 postaci pobocznych: Szpicel - wiek nieokreślony Mularz - człowiek powyżej 40 Blondyn - 30-40 lat Inteligent - 30-40 lat Drukarz - 30-40 lat Młody Inwalida Elegant Student Stary Zegarmistrz Fryzjer Nieznajomy Sekretarz Comsalu Sénar Voulland Lebas David Prezydent Tallien Mercier Chaumette Riouffe Żyrondyn I Żyrondyn II Regalista I Regalista II Dillon Laflotte Legendre Dobsen Renaudin, naczelnik jury Kat Sanson - elegancki, skromny, poważny jegomość
DZIECIĘCYCH / STATYSTÓW / INNYCH
+ nieokreślona liczba statystów w różnych tłumach, kobiet i mężczyzn, wśród tych: 5 kobiet i 6 mężczyzn przed piekarnią 2 uzbrojonych żołnierzy Armii Rewolucyjnej konwój egzekucyjny ze skazańcem 3 komisarzy sekcji podrostek, który rozdaje korespondencję Woźny Comsalu Oficer 4 milicjantów tłum deputowanych, różne grupy (wśród nich: Merlin de Thionville, Panis, Lecointre, Courtois, Fréron) Woźni Dozorca Żurnaliści Obywatele Dumas tłum przybywających partii (zróżnicowanych) inni oskarżeni (w sumie jest 16 oskarżonych razem z postaciami głównymi i pobocznymi) Jury publiczność procesu (Tłum składa się z publiczności prywatnej i agentów ligi. Ci są uzbrojeni.) - różny wiek, różny status społeczny, zróżnicowane poglądy i reakcje, kobiety i mężczyźni Wojsko Żandarmi Żołnierze 4 pomocników kata 4 fryzjerów oraz inne tłumy różne
ILOŚĆ AKTÓW / OBRAZÓW, ILOŚĆ SCEN W AKTACH
Akt I, podzielony na 3 Odsłony. Akt II, podzielony na 5 Odsłon. Akt III, podzielony na 3 Odsłony. Akt IV, podzielony na 4 Odsłony. Akt V, podzielony na 5 Odsłon, z czego Odsłona 3 podzielona jest na część I i II.
MIEJSCA AKCJI
Paryż, 1974, przełom marca i kwietnia.
Akt I Odsłona 1 - na ulicy przed piekarnią. Odsłona 2 - Skromny pokój Robespierre’a. Osłona 3 - u Dantona. Akt II Odsłona 1 - sala posiedzeń w Comité de Salut Public. Odsłona 2 - westybul Konwencji. Odsłona 3 - odosobniona sala w Café de Foy. Odsłona 4 - szerokie przejście pomiędzy pokojem z poprzedniej odsłony a sala główną, nadal w Café de Foy.. Odsłona 5 - u Desmoulinsa (Camille’a). Akt III Odsłona 1 - Comité de Salut Public. Odsłona 2 - u Dantona. Odsłona 3 - Hala Konwencji. Akt IV Odsłona 1 - Luxemburg. Pokój pałacowy przerobiony na celę więzienną - bez rezultatów tendencji maksymalnego dokuczenia i poniżenia. Odsłona 2 - u Dantona. Odsłona 3 - przedsionek Trybunału Rewolucyjnego. Odsłona 4 - u Robespierre’a, Rue St. Honoré 398. Akt V Odsłona 1 - Conciergerie - więzienie o charakterze średniowiecznym. Cela połączona z sąsiednią przez kratę zastępującą drzwi. Odsłona 2 - Comité de Salut Public. Odsłona 3 Część I - Trybunał Rewolucyjny. Część II - miejsce to samo, po przerwie. Odsłona 4 - Przedsionek kancelarii w Conciergerie; sklepiona sala poniżej poziomu ziemi, o charakterze bardzo ponurym. W głębi schodki prowadzące na dwór, pod górę. Wejście z kancelarii po lewej. Luki okienne pod sufitem. Odsłona 5 - u Robespierre’a; za oknami jedzie konwój ze skazańcami, słychać ich głosy i tłum.
ELEMENTY KOSTIUMOWE / REKWIZYTY
Przybyszewska skupia się bardziej na gestach, mimice i wyglądzie aktorów niż na rekwizytach i kostiumach, chociaż wydaje się, że realistyczne szczegóły historyczne są dla autorki niezmiernie ważne.
ODNIESIENIA MUZYCZNE / LITERACKIE
Marsylianka. Teksty Camille’a Desmoulinsa, w tym pamflet Prokurator Latarni. Wielokrotne odwołania do literatury, muzyki czy malarstwa, w dramacie występują też postaci historyczne z tych dziedzin.
JĘZYK
OGÓLNIE
Proza.
CECHY SZCZEGÓLNE JĘZYKA
Momentami język tak wypełniony nazwami, nazwiskami i określeniami historycznymi, że bez dość porządnej znajomości tematyki Rewolucji Francuskiej może być niezrozumiały.
Długie, gęste rozprawy retoryczne, potyczki filozoficzne i rozgrywki słowne. W scenach zbiorowych - żywe dialogi i cięte riposty. Ogromna dbałość o słowo.
Dużo wtrąceń z języka angielskiego (gł. Robespierre), z języka francuskiego i z łaciny, są też dwa lub trzy zwroty po włosku.
Rozbudowane didaskalia ze szczegółowymi opisami przeżyć wewnętrznych postaci. Często zaskakujące, np.: VADIER (sarkazm fosforyzuje poprzez próchno): No? / Widzi otoczenie. Parę tercji wewnętrznego zawieszenia. / ROBESPIERRE (jak przymrożona brzytwa): Co?
KONWENCJA
dramat polityczny / dramat historyczny
TEMATYKA
SŁOWA KLUCZE
Danton / demokracja / dyktatura / Francja / geniusz / homoseksualizm / męskość / polityka / pozycja / proces / proces Dantona / przywódca / rewolucja / Rewolucja Francuska / rewolucja zjada własne dzieci / Robespierre / rozgrywki polityczne / terror / władza / wodzowie / wodzowie rewolucji / wolność
TROPY INTERPRETACYJNE
Z każdą stroną stopniowo narasta poczucie wyższości płynące z tekstu, zarówno od bohaterów (w dialogach), jak i autorki (w didaskaliach: nuta plebejskiego rozsądku w jej okrzyku). Nawet oszustwa, sabotaż, denuncjacje i inne zbrodnie przeciw rewolucji nie odbierają postaciom geniuszu - można nazwać ich złymi, niemoralnymi, ale nie można odmówić im ponadprzeciętności. Co powoduje pielęgnowanie kategorii „geniuszu”? Kto bardziej jej potrzebuje: „genialni” czy „przeciętni”? Kiedy ład i hierarchia, którą za sobą niesie, dają poczucie bezpieczeństwa, a kiedy są zagrożeniem?
Czy rewolucja pociąga za sobą zmianę, czy tylko przekierowuje optykę? I komu tak naprawdę jest potrzebna. DANTON: […] pan tępi złodziejstwo i korupcję, a to naturalne potrzeby, bez których państwo ginie! Jakby pan zabronił ludziom trawić!
Jak poradziliśmy sobie z Prawami Człowieka? Czy w obliczu wojen światowych, Unii Europejskiej, Andersa Breivika, obecnego kryzysu imigracyjnego możemy sobie powiedzieć, że było warto?
Rewolucja jest tu zabawą chłopców. Ci chłopcy stwarzają czasem pozory dorosłości, ale zaraz potem w didaskaliach znajdujemy opis sceny, jakby zerżniętej z Szatana z siódmej klasy Kornela Makuszyńskiego: Coraz dzikszy świst i tupanie. Już ktoś dostał w głowę notesem, ktoś inny kulą papierową - za co, przeskakując rząd, idzie się mścić. Zamieniono już kilka ciosów pięścią. Woźni rozdzielają walczących. Intrygi snute przez Dantona również przypominają często próbę wmanipulowania kolegów w odrabianie jego pracy domowej. A jednak kończy się krwawiej niż złamanym nosem w boiskowej bójce. Barbara Wysocka mogłaby zabawić się Sprawą Dantona podobnie jak Filoktetem.
Relacje homoseksualne wśród wodzów rewolucji. Męska przyjaźń to może najszlachetniejsza odmiana stosunków ludzkich. Zarówno Robespierre, jak i Danton mają romans z Desmoulinsem, ale tylko ten pierwszy kocha go zaciekłą, boleśnie prawdziwą miłością i mocniej niż cokolwiek na świecie. Mają oczywiście również kochanki. Każdy z wymienionych powyżej mężczyzn ma swoje odbicie w pojawiającej się bohaterce. Robespierre w przyjaciółce, Danton i Desmoulins w żonach. Kobiety potrzebne są Przybyszewskiej do pełnego odsłonięcia charakterów głównych bohaterów. I tak Robespierre to partnerstwo, przyjaźń, wysoka kultura, a Danton to prostactwo, niewola małżeństwa, przemoc.
Rewolucja jako długi akt onanizmu prowadzący do erekcji.
Agresja wojska, a sprawa wolności społecznej: ROBESPIERRE: […] wytępić, wyrżnąć w pień wszystkie talenta wojskowe w kraju. Zabić - utłuc - nawet dzieci w szkole kadetów. - Niechby naród miał spokój bodaj na lat parę… bodaj póki się Republika z zalążka nie rozwinie… Któż będzie po mnie chronić bezbronnych głupich ludzi przed żarłocznością tych ludożerców?!!
M.J.
Rozgrywki partyjne, haki, teczki, taśmy.
Powiązania polityczne nigdy nie są „czyste”.
Bardzo subiektywnie: Kobiety! Nie przeszkadzajcie nam, my walczymy o Polskę! (Solidarność)
Ukraina? Arabska Wiosna? - wszelka masowa sytuacja, która wynosi tzw. wodzów i wymyka się spod kontroli prowadząc do wojny i/lub terroru.
U.K.
Rewolucja nie zawsze niesie za sobą ideę lepszego życia. Czasem równie ważne jest zapisanie się na kartach historii przez żądne władzy i zaszczytów jednostki. Chodzi o zaspokajanie własnych ambicji i sfokusowanie się na kreacji własnego wizerunku do tego stopnia, że jest się ślepym na potrzeby ludu.
Jakie są zatem mechanizmy rewolucji? Jakie są reguły tej gry, gdy stawka jest tak wysoka? Czy w trakcie jest miejsce na zmianę taktyki i jak ją mądrze przeprowadzić? Co z ofiarami rewolucji? Jak polec z klasą?
E.O.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI AKTORSKIE
Postaci są bardzo ciekawe, mięsne, wielobarwne. Niezależnie od stopnia dyskryminacji, wykluczenia, są to postaci inteligentne (nawet jeśli mówią o sobie inaczej). Niestety, kobiety są tu niewolnicami swoich homoseksualnych mężów i kochanków - Eléonore z wyboru, Louise z przymusu, Lucile idąc za instynktem macierzyńskim. Ta ostatnia ma najwięcej wolności i jest dość niezależna. Eléonore wyrzeka się powinności macierzyńskich, nie interesuje jej ten akurat rodzaj niewolnictwa. Louise, wykupiona przez Dantona jako 15-latka, doświadcza w domu przemocy. Wspomina ich pierwszy stosunek jako traumę.
M.J.
Postaci dość nierówne - niektóre bardzo ciekawe, zażarte w dyskusjach, wygłaszające płomienne monologi lub przeżywające gwałtowne przemiany: Robespierre, Danton, Lucile, Louise, Saint-Just, Camille, Philippeaux. Inne - właściwie w żaden sposób poza politycznymi tyradami nie są opisane, tworzą „krajobraz” (np. Delacroix, Collot, Carnot, Lindet, Hérault, Fabre, Herman). Wszystkie niemal sceny - ogromnie gorące emocjonalnie.
U.K.
Starcia dwóch tytanów, z których żaden nie jest pozbawiony nieprzeciętnej inteligencji. Dwie różne drogi, z których żadna nie jest jednoznacznie właściwa.
E.O.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI INSCENIZACYJNE
Sceny tłumów: scena otwierająca i rozprawa Dantona to wieloosobowe sceny rozpisane na rytmach. Raz wzmagają się, wznoszą, raz opadają. Obsadzenie tego spektaklu to nie lada wyzwanie.
Dramat nie jest feministyczny i nawet nie usiłuje być, ale to bardzo interesujący tekst, który skłania do wielu refleksji dot. polityczności, funkcjonowania w społeczeństwie, buntu oraz nieobecności kobiet w głównym nurcie dyskursu historycznego.
Autorka kładzie duży nacisk na brzydotę Dantona, tak jakby z niej miała wynikać obślizgła natura bohatera, w przeciwieństwie do gładkiego, o słabym zdrowiu, Robespierre’a. Trzeba sobie poradzić z tą grubą kreską, czy raczej naiwnością obrazowania.
M.J.
Ogromna obsada. Bardzo skomplikowane sceny zbiorowe. Parokrotnie miejsce akcji zakłada rozbudowaną akcję za drzwiami lub za oknem (budowanie akcji na wielu planach jednocześnie).
Sztuka napisana jak scenariusz filmowy.
Bardzo długi tekst, właściwie niemożliwy do zrealizowania w całości, konieczna adaptacja.
Wielokrotne zmiany miejsca akcji.
Z jednej strony - ogromna dbałość o realizm historyczny (niemal obsesja autorki na punkcie rewolucji i Robespierre’a). Z drugiej strony - wiele nieścisłości i stronniczych sądów, które z dzisiejszego punktu widzenia, w obliczu wiedzy współczesnej, ciężko uznać za „dokumentalne przedstawienie historii”.
U.K.
Pomimo tego, że Przybyszewska osadziła swój dramat w czasach Rewolucji Francuskiej, to wnikliwość i szczegółowość, z jaką bada mechanizmy funkcjonowania władzy na najwyższym szczeblu, sprawia, że tekst będzie aktualny dla każdych rozgrywek politycznych w czasach dużych przemian.
E.O.
UWAGI DODATKOWE
Jest to jeden z niewielu znanych i wystawianych do dziś tekstów kobiecych. Prawdopodobnie dlatego, że jest historyczny, a jego tematem jest wielkość jednostki, a właściwie wielkość mężczyzny w obliczu formowania się nowego ładu społecznego. Choć pewnie też dlatego, że nie zdałby filmowego Testu Bechdel.
Robespierre jest nie tylko homoseksualistą, ale również nadzieją kobiet. Publiczność bardzo różnorodna. Kobiety dwu możliwych do odróżnienia klas, majątkowych oczywiście, w pełnej temperamentu mniejszości. Proletariat przeważa […] Ci ulegają hipnozie Dantona […] z wyjątkiem stronników Robespierre’a - w tym stronnictwie więcej kobiet niż w tamtym […]. Jako jedyny zwraca się do swojej kochanki człowieku i przyznaje, że jest ona jego przyjacielem (sic!). Choć zaraz potem wódz Rewolucji dodaje, że jak wyzdrowieje […] będziesz mi znów już tylko ciałem kobiecym… pod ręką. Mimo to dramat ma obiecujące feminizm momenty. Jednak za każdym razem kilka wersów dalej je zaprzepaszcza zwrotami takimi, jak ten wypowiedziany do Legendre’a przez Lucile, po długiej rozmowie z Louise (jedynej rozmowie dwóch kobiet!): Nareszcie mężczyzna!
Ze względu na niemal propagandowe przedstawienie Robespierre’a i Dantona, kusi, żeby równie upraszczająco i czarno-biało przełożyć to na jakąś inną propagandę.
Aż dziw, że Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela nie jest tu w ogóle tematem.
Morze słów i jedna tyrada za drugą.
Ciekawy wątek Louise (młoda żona Dantona) - ona go nienawidzi, a on nie rozumie, że poślubienie jej wbrew jej woli i zgwałcenie jej są wystarczającym powodem do tej nienawiści.
U.K.
Z pewnością nie jest to łatwy dramat. Można go czytać wiele razy i za każdym razem odnajdzie się coś nowego. Natomiast jego uniwersalność i to, jak Przybyszewska przeanalizowała polityczne modele, są godne podziwu i sprawiają, że dramat może służyć wielu przyszłym pokoleniom.
E.O.
INFORMACJE PRAKTYCZNE
DATA POWSTANIA
9.03.1929 r. (data ostatniej, czwartej redakcji)
WYDANIE
Przybyszewska Stanisława, Sprawa Dantona, w: Dramaty, Wydawnictwo Morskie, 1975.
DOSTĘPNOŚĆ
w bibliotekach
PRAPREMIERA
20.03.1931 - Teatr Wielki we Lwowie, pod kierownictwem artystycznym Leona Schillera; reż. Edmund Wierciński
INNE WAŻNE REALIZACJE
30.09.1933 - Teatr Polski, Warszawa, reż. Aleksander Zelwerowicz, obsada: Kazimierz Junosza-Stępowski (Robespierre), Bogusław Samborski (Danton), Jan Kreczmar (Desmoulins) 11.02.1971 - Teatr Polski, Wrocław, reż. Jerzy Krasowski, scen. Krystyna Zachwatowicz, obsada: Igor Przegrodzki (Robespierre), Stanisław Igar (Danton) 25.01.1975 - Teatr Powszechny, Warszawa, reż. Andrzej Wajda, scen. Andrzej Wajda, Krystyna Zachwatowicz, obsada: Wojciech Pszoniak (Robespierre), Bronisław Pawlik (Danton), Olgierd Łukaszewicz (Desmoulins) 9.11.1980 - Scena Wielki Młyn, Teatr Wybrzeże, Gdańsk, reż. Maciej Karpiński, inscen. Andrzej Wajda, scen. Krystyna Zachwatowicz, obsada: Henryk Bista (Robespierre), Stanisław Michalski (Danton), Marian Dworakowski (Desmoulins) 29.03.2008 - Scena na Świebodzkim, Teatr Polski, Wrocław, reż. Jan Klata, scen. Mirek Kaczmarek, obsada: Marcin Czarnik (Robespierre), Wiesław Cichy (Danton), Bartosz Porczyk (Desmoulins)
realizacja filmowa: 31.01.1983, rok produkcji - 1982, koprodukcja polsko-francuska, pod tytułem Danton, reż. Andrzej Wajda, scen. Allan Starski, zdj. Igor Luther, obsada: Wojciech Pszoniak (Robespierre), Gerard Depardieu (Danton)
CIEKAWOSTKI
Premiera, pomimo przeprowadzonych skrótów obszernego tekstu, trwała, „po części wskutek zepsucia się maszynerii obrotowej”, do 1:15 w nocy, następne przedstawienia […] kończyły się o godzinie 11:15. Taborski Roman, Wstęp, w: Przybyszewska Stanisława, Dramaty, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1975, s. V-XXV
Pierwsze wydanie dramatów Stanisławy Przybyszewskiej opracował i wstępem poprzedził - Roman Taborski, posłowiem opatrzył Jerzy Krasowski.
zdjęcia z realizacji Teatru Wybrzeże w Gdańsku w roku 1980, (reż. Maciej Karpiński) w obiektywie Leonarda Szmaglika, jednego z fotografów związanych z Solidarnością w latach 1980-1981 http://www.wszechnica.solidarnosc.org.pl/?page_id=13619
W Archiwum Wirtualnym e-teatru dostępnych jest dość sporo artykułów i recenzji, a także zdjęcia, afisze i programy z poszczególnych realizacji. Instytut Teatralny dysponuje również nagraniami niektórych spektakli.
