8: Julka Chrościcka - córka Kruka Ania Chrościcka - wnuczka Kruka Rękawkowa Stefania - dziadówka Pozostałe mieszkanki wsi Pienice: Szewczakówna Krystyna - 20 lat Kuśmierczykowa Jadwiga - 30 lat Kamińska Anastazja - 40 lat Dudzina Emilia - 45 lat Łoskot Leokadia - 55 lat
MĘSKICH
8: Kruk Stanisław - 75 lat Zięć - Stanisław Chróścicki, mąż Julki Pozostali mieszkańcy wsi Pienice: Przewodniczący GRN - 55 lat Bryła Jaś - 25 lat Sakowicz Zygmunt - 35 lat Wilk Adam - 50 lat Osica Stanisław - 60 lat Adamiecki Stanisław - 65 lat
DZIECIĘCYCH / STATYSTÓW / INNYCH
0
ILOŚĆ AKTÓW / OBRAZÓW, ILOŚĆ SCEN W AKTACH
Akty I-II, bez podziału na sceny.
MIEJSCA AKCJI
Wieś Pienice w powiecie Maków Mazowiecki, województwie warszawskim, nad rzeką Orzyc. Akt I - Jesień - Zima. Najpierw na proscenium, potem w kuchni w domu Stanisława Chróścickiego. Akt II - Wiosna-Lato.
ELEMENTY KOSTIUMOWE / REKWIZYTY
Dyszel strugany przez starego Kruka, którym potem Zięć zamierza go zamordować.
ODNIESIENIA MUZYCZNE / LITERACKIE
Kruk śpiewa dwie ludowe piosenki - o Wołdze i o Maćku: Umor Maciek umor… bo w Mazurze kwardo duso chocia pomar wciąż sie ruso.
JĘZYK
OGÓLNIE
Proza.
CECHY SZCZEGÓLNE JĘZYKA
Język archaiczny, stylizowany na wiejski, dobrze „siedzi w gębie”, zdarzają się rusycyzmy. Stary Kruk podśpiewuje co jakiś czas ludowe piosenki.
KONWENCJA
dramat obyczajowy
TEMATYKA
SŁOWA KLUCZE
bezsilność / chytry dziadek / dziura w płocie / konflikt pokoleń / lęk przed zmianami / mania wielkości / marnotrawca / morderstwo / pies ogrodnika / plotki / postęp / rzeka / spór o ziemię / starość / wieś / zawiść / zgryźliwość
TROPY INTERPRETACYJNE
Dobrze skrojona tragedia rodzinna. Porusza kwestie konfliktów międzypokoleniowych, dotyka bezalkoholowej przemocy małżeńskiej i trudnej miłości do rodzica, który nie szanuje własnych dzieci. Patologie autorka subtelnie kontrastuje z pozytywnymi wzorcami, także dramat, mimo ciężaru, niesie pozytywny przekaz.
Jest to też dramat o frustracji. Dobijamy do osiemdziesiątki i orientujemy się, że brakuje nam sił, że to już koniec, bo czasu cofnąć nie można, a uczucia szczęścia jak nie było, tak nie ma. Wokół nas pełno młodych, zdrowych, ambitnych ludzi, którzy, jak każda młoda generacja, mają łatwiej.Z pokolenia na pokolenie dużo się zmienia - społecznie, cywilizacyjnie, technologicznie. Żeby nie umrzeć z zazdrości albo złości i żalu do siebie, trzeba czymś się zająć, w coś uciec, trudno żyć z poczuciem winy za własne zmarnowane życie. Pomaga przenoszenie odpowiedzialności na zewnątrz, na okoliczności albo na bliskich - oddala nas to co prawda jeszcze bardziej od szczęścia, ale daje napęd do życia. Wiejski Dzień świra !
O pozytywnych aspektach domów spokojnej starości.
O nadmiernej i niepotrzebnej pokorze u kobiet oraz o przemianie z zahukanej wiejskiej dziewczyny w pewną siebie Lady Makbet. Julka, córka głównego bohatera, Kruka, stopniowo dojrzewa do zabicia króla (w tym przypadku jest nim ojciec). Z działaniem czeka jednak na męża, a gdy ten jest już gotów, ona organizuje plan morderstwa. Na szczęście Julka i jej mąż są znacznie lepszym małżeństwem niż to szekspirowskie, mogą być nawet wzorem partnerskiej relacji - jednak w tamtym momencie, to Julka zakłada spodnie (ale szybko je też zdejmuje).
O zawziętości ludzi prostych, albo o tym, że okrucieństwo jest domeną ludzi głupich.
D.G.
Rodzina bazuje często na wzbudzaniu poczucia obowiązku i wyrzutów sumienia z powodu niewypełniania tego obowiązku. Jest to bardzo skuteczny mechanizm, którym można wiele zdziałać. Bo w sporze o ziemię, z jakim mamy do czynienia w Odmieńcu, nie chodzi tylko o majątek, ale też o obowiązki wobec rodziców, którzy nie dość, że jako staruszkowie bywają zacięci i apodyktyczni, to i za życia byli tyranami. Mimo to, bardzo trudno zostawić ich na pastwę losu.
Kruk reprezentuje wszystko, co najgorsze w patriarchalnym porządku społecznym: hierarchiczność, nieumiejętność komunikacji, agresję, taktowanie kobiet jak innego, podwładnego gatunku, zawiść, chojractwo wynikające z braku prawdziwej odwagi, zacięcie, przywiązanie do ukonstytuowanego (najlepiej w średniowieczu) porządku, przywiązanie do stereotypów, radykalny lokalny patriotyzm, nieumiejętność przyznania się do słabości.
Jest to też dramat o bezsilności w starciu ze starością, okrucieństwem, patriarchatem.
Gorczycka po raz kolejny portretuje polską wieś, jest w tym okrutna jak Wojciech Smarzowski, choć w przeciwieństwie do niego pozostawia cień nadziei.
M.J.
Jak radzić sobie ze starością najbliższych? Współcześnie w mieście funkcjonują kluby seniora i uniwersytety trzeciego wieku. A jak poradzić sobie na wsi?
Problemy rodzin wielopokoleniowych żyjących pod jednym dachem.
Domy starców.
SAKOWICZ ZYGMUNT: Kiedy się zardzewiały skobel zatnie - weź siekierę i odbij.
E.O.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI AKTORSKIE
Wspaniały materiał aktorski, każda rola mięsista, rozwijająca się, dobrze zdynamizowana.
Rola głównego bohatera jest mocna i trudna, jeżeli aktor sprawi, że Kruka da się lubić, to może być nawet rolą życia.
D.G.
Ciekawe postaci, każda z nich przechodzi przez skrajnie różne stany emocjonalne.
Świetnie zbudowany chór mieszkańców wsi.
M.J.
Postaci charakterne. Główny bohater - zgryźliwy dziadek - bada do maksimum, na ile może sobie pozwolić w relacjach z córką, zięciem i wnuczką. Mocny monolog Zięcia, który opowiada jak usiłował zamordować teścia.
E.O.
PROBLEMY / MOŻLIWOŚCI INSCENIZACYJNE
Ciekawie rozłożone napięcia i sceny zbiorowe na granicy realności dają dużo możliwości inscenizacyjnych - dramat bardzo inspirujący.
D.G.
Ściemnienie. Przewodniczący przechodzi na proscenium. Za nim przechodzi światło, które ogarnia ludzi ze wsi. Stoją grupkami - może przy drodze się zebrali. Rozmawiają, a bez przerwy ktoś z jednej grupy przechodzi do drugiej. Niemal jak w tańcu. Jest to opis roli pozostałych, poza głównymi bohaterami, mieszkańców Pienic. Pełnią rolę antycznego chóru, który zapowiada i komentuje.
M.J.
Dramat do końca trzyma w napięciu.
Ze względu na język niełatwo się czyta.
Co jakiś czas pojawiają się chóry złożone z mieszkańców wsi Pienice, żywo komentujące kolejne wydarzenia.
E.O.
UWAGI DODATKOWE
KRUK: Do Kółka się zapisał, ścierwo! Gdzie najwięcej przeciw koniom gadajom, jak nie w Kółkach! Żeby maszyny były zamiast koniów! Że koń złodziej we śpichrzu! Koń, pierwsze po gospodarzu stworzenie! Już w raju Pan Bóg Adamowi powiedział (niemal jakby Pismo św. cytował) tak powiedział: Mos tu kunia gospodarzu, towarzysa wiernego - wiernego towarzysa mos. Śnim be-iesz dzień cołki, bez niego krokiem się nie rusysz. Tak Bóg samemu Adamowi powiedział! Idź, przeżegnaj się, weź kunia za uzdę i do roboty. W pocie czoła […] Boskie przykazanie! Więc tak od stworzenia świata chodzimy sobie, gospodarz i koń, we dwóch bez pole, ziemię krusząc, bruzda za bruzdą, ostra skiba za nami, przed nami chwast na skorupie zeschłej. Trzymam lejc, bo tak trza, ale on idzie sam równiuśko, tylko ogonem majtnie to w te to wewte z fantazjom, żebym ja wiedział, że on najprzykładniej wie, co trza robić. A jak sobie nawet i pierdnie to nie jak człowiek-świnia, a po końsku raźno jak na pobudkę we wojsku. Koń - towarzysz i w polu, i w drodze po drzewo do lasu, i na jarmark! Gospodarz nigdy nie jest sam kiedy konia ma - choćby mu ta i wszyscy pomarli - ma konia! […] A ty chcesz, Stefania, żebym ja się konia wyrzekł!
D.G.
Bardzo poruszający, mocny, trzymający w napięciu dramat. Ciekawe jak dziś sprawdziłby się na scenie.
M.J.
WILK: I tak każde ma swoją wesz co ich gryzie.
E.O.
INFORMACJE PRAKTYCZNE
DATA POWSTANIA
1969 (data publikacji w Dialogu)
WYDANIE
Gorczycka Joanna, Odmieniec, Dialog, 1969, nr 4, s. 5-38, ISSN 0012-2041 Gorczycka Joanna, Odmieniec, Czytelnik, Warszawa, 1983, ISBN 830700893X
DOSTĘPNOŚĆ
w bibliotekach
PRAPREMIERA
14.06.1969 - Teatr Polski w Bydgoszczy, reż. Zygmunt Wojdan
INNE WAŻNE REALIZACJE
18.07.1969 - Teatr Telewizji, reż. Zygmunt Wojdan 11.05.1977 - Teatr Polskiego Radia, reż. Joanna Gorczycka
CIEKAWOSTKI
Tekst otrzymał Wyróżnienie w konkursie Ministerstwa Kultury i Sztuki na sztukę o problematyce Polski współczesnej, rozstrzygniętym 10 lutego br. [1969] Nagród nie przyznano. (przyp. redakcji. Dialogu)
artykuł Anny Błaszkiewicz Jak nam „tragedia wiejska” nareszcie się rypła dostępny w Świdnickim Archiwum Cyfrowym (pierwotnie opublikowany w Dialogu, 1977, nr 8) - o historii i przemianach dramatu chłopskiego, wspomniany jest m.in. Odmieniec http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=12537
artykuł Marii Jolanty Olszewskiej (Wydział Polonistyki UW) „Tragedia ludowa” XIX i XXw. Przemiany gatunkowe. Rozważania ogólne - o historii, typologii i rozwoju dramatu ludowego, powstaniu tragedii ludowej, wspominany jest m.in. Odmieniec http://www.polon.uw.edu.pl/documents/9763960/10288234/olszewska_tragedia.pdf
